เหตุใดมีสติรู้เท่าทันแล้ว ยังต้องประกอบด้วยปัญญา

        การปฏิบัติสติปัฏฐาน ๔ นั้น เมื่อมีสติระลึกรู้เท่าทันในธรรมทั้ง ๔ แล้ว  ยังจำเป็นยิ่งที่ต้องประกอบด้วยปัญญาในการเท่าทันเหล่าหนึ่งเหล่าใดนั้น  กล่าวคือต้องประกอบ ด้วยปัญญาที่เข้าใจในธรรมยิ่ง ดังเช่น มีความเข้าใจในปฏิจจสมุปบาทหรือขันธ์ ๕ อย่างแจ่มแจ้ง ดังว่า เมื่อมีการผัสสะ ย่อมเกิดเวทนา เป็นสุข หรือทุกข์ หรืออทุกขมสุขเป็นธรรมดา ไม่เป็นอื่นไปได้  ดังนั้นเมื่อสติระลึกรู้เท่าทันในเวทนาใดแล้ว ก็รู้เข้าใจด้วยปัญญาว่าเป็นเวทนาชนิดใด ดังเช่น สุขเวทนา(สุข) ทุกข์เวทนา(ทุกข์) อทุกขมสุขเวทนา(เฉยๆ)  ทุกขเวทนามีอามีส(แฝงกิเลส) ฯ.

        หรืออาจไปเห็นการเกิดขึ้นแต่เหตุปัจจัย  การแปรปรวนเพราะไม่เที่ยง  หรือเห็นการดับไปด้วยทุกขัง ดังมีรายละเอียดในสติปัฏฐาน ๔

        การปฏิบัติดังกล่าว มีความจำเป็นอย่างยิ่งที่จะทำให้การปฏิบัติสมบูรณ์  ตามปกตินั้นมักปฏิบัติกันแบบโดยทั่วไป ที่เข้าใจกันไปเองว่า ปฏิบัติถูกต้องแล้วโดยอาการดังนี้

        มีสติระลึกรู้เท่าทันว่าเกิดเวทนาหรือจิต แล้วอุเบกขาเสียดื้อๆก็มี  เพื่อให้ทุกข์ดับไปโดยเร็ว ด้วยเข้าใจผิด จึงขาดปัญญา

        หรือสติเห็นหรือเท่าทันเวทนาแล้วก็จริงอยู่ แต่กลับปล่อยจิตออกไปปรุงแต่งหรือฟุ้งซ่านต่อไป ขาดการอุเบกขาอันเป็นองค์ประกอบสำคัญยิ่งของการดับทุกข์หรือองค์ของการดับทุกข์

        หรือ ยึดในความว่างหรือสุญญตาอย่างผิดๆ กล่าวคือ ปฏิบัติไปในแนวทางพยายามหยุดคิดหยุดนึกเสีย  อย่างขาดเหตุขาดผล หยุดมันดะทั่วไปหมด จนซึมหรือมะลื่อทื่ออยู่แต่ภายในตนเองเป็นสำคัญ  ไปยึดความว่าง ด้วยเข้าใจผิด และเนื่องจากเกิดความสุขสงบสบายในช่วงแรกๆ ไม่เกิดปัญญา

        การปฏิบัติดังกล่าว ล้วนโดยขาดการประกอบด้วยปัญญาซึ่งอาจให้ผลดีเพียงในระยะแรกๆเท่านั้น  แต่ไม่ยังให้เกิดผลดีในการปฏิบัติอย่างจริงจังแต่อย่างใด  แต่กลับก่อให้เกิดผลร้ายในภายหน้าขึ้นเสียอีก

        เหตุที่ต้องมีสติชนิดที่ประกอบด้วยปัญญานั้น จึงจะยังผลให้บริบูรณ์ได้นั้น  เพราะ

        ๑. สติที่ประกอบด้วยปัญญา กล่าวคือเมื่อสติระลึกรู้เท่าทันแล้ว ยังต้องรู้ด้วยปัญญาว่า เกิดแต่เหตุอันใดอย่างปรมัตถ์ ดังเช่น สติระลึกรู้เท่าทันว่าเกิดจากสุขเวทนา  ทุกขเวทนามีอามิส ฯ. หรืออาจเห็น(สติ)จิตที่กำลังคิดปรุงแต่ง หรือสติเห็นจิตมีโมหะ ฯ. ก็รู้ในธรรมเหล่านั้นที่เกิดขึ้น  และปัญญายังเป็นผู้จำแนกแตกธรรมว่า สิ่งใดที่คิดเพื่อกิจเพื่องานก็คิดไป  ส่วนคิดใดเป็นคิดนึกปรุงให้เกิดอุปาทานทุกข์ก็อุเบกขา เป็นกลาง ไม่โอนเอียงเข้าไปปรุงแต่งต่อไป  จึงไม่ใช่การพยายามไปหยุดคิดหยุดนึกเสียทั้งหมดอย่างขาดปัญญา  เหล่านี้จึงเป็นการสั่งสมอันสำคัญยิ่งที่จะก่อให้เกิดความก้าวหน้า ความเข้าใจอย่างแจ่มแจ้งขึ้นเป็นลำดับ  ซึ่งไม่ใช่แค่ความเข้าใจอย่างทางโลกเท่านั้น  

        ๒. ขณะที่สติระลึกรู้เท่าทันนั้น และประกอบด้วยปัญญานั้น  เป็นเครื่องอยู่ของจิตอย่างหนึ่งอันดียิ่ง กล่าวคือ ขณะสติระลึกรู้เท่าทันแล้วนั้น  ขณะจิตที่พิจารณาด้วยปัญญาว่าธรรมเหล่าใดเป็นเหตุ  แม้ในแค่ชั่วเสี้ยวขณะจิตเดียวนั้น  หมายความว่า ขณะนั้นจิตยึดธรรมเป็นอารมณ์ หรือมีธรรมเป็นเครื่องอยู่หรือที่พึ่ง และยังประกอบด้วยมีการมีตนเป็นที่พึ่ง กล่าวคือ ปัญญาที่เห็นได้ด้วยตนเอง

        ๓. ในขณะจิตที่ จิตมีธรรมเป็นเครื่องอยู่หรือมีธรรมเป็นที่พึ่งนั้น  ย่อมเกิดปรากฏการณ์ที่สำคัญยิ่งเป็นไปตามธรรมหรือธรรมชาติที่กล่าวไว้ในเรื่องพระไตรลักษณ์ คือ ธรรมอันคือ อิริยาบถ เป็นเครื่องเบี่ยงเบนหรือบดบังทุกขัง อันเกิดขึ้นแต่อิริยาบถทางจิตอย่างหนึ่ง เพียงแต่สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นและเป็นไปโดยที่นักปฏิบัติไม่รู้ตัวเท่านั้นเอง แต่ย่อมเกิดขึ้นมากหรือน้อยเท่านั้นอย่างแน่นอนเป็นธรรมดา กล่าวคือ มากน้อยขึ้นอยู่กับจริต สติ ปัญญา แต่ไม่เป็นอื่นไปได้  กล่าวคือ จิตย่อมมีอาการถูกเบี่ยงเบนออกไปจากเหล่าเวทนาหรือจิตเหล่านั้น ไม่มากก็น้อย จึงทำให้ไม่ไปผูกพันหรือครุ่นคิดในเหล่าเวทนาหรือจิตเหล่านั้น  จึงมีกำลังของจิตในการอุเบกขาได้ง่ายขึ้น