วิปัสสนาสมาธิ

        " คัมภีร์บางแห่งกล่าวถึง วิปัสสนาสมาธิ   เพิ่มเข้ามาอีกอย่างหนึ่ง  แทรกอยู่ระหว่างขณิกสมาธิ กับ อุปจารสมาธิ  พึงทราบว่า วิปัสสนาสมาธิ นั้นก็ คือ ขณิกสมาธิที่นำไปใช้ในการเจริญวิปัสสนานั่นเอง  และมีความประณีตขึ้นไปเพราะการปฏิบัติ....... " (พุทธธรรม หน้า ๘๒๘)

        webmaster - กล่าวคือ แบ่งสมาธิเพิ่มจาก ๓ เป็น ๔ ระดับ อันมี ๑.ขณิกสมาธิ   ๒.วิปัสสนาสมาธิ   ๓.อุปจารสมาธิ   ๔.อัปปนาสมาธิ     

        วิปัสสนาสมาธิ ความจริงก็คือขณิกสมาธิที่เกิดขึ้นแล้วนำไปใช้ในการวิปัสสนาคือการพิจารณาหรือการเจริญปัญญา

        วิปัสสนาสมาธิ  จึงหมายถึง การปฏิบัติโดยใช้สมาธิระดับขณิกสมาธิไปในการพิจารณาธรรมหรือเจริญวิปัสสนา เพื่อให้เกิดปัญญานั่นเอง กล่าวคือเมื่อเป็นขณิกสมาธิแล้ว ใช้การคิดพิจารณาในธรรมนั้นๆเป็นอารมณ์ หรือเป็นองค์วิตกโดยตรงเลยนั่นเอง(แทนคำบริกรรม หรือลมหายใจ ฯลฯ.)   เมื่อดำเนินไปได้อย่างแนบแน่นในธรรม ในบางครั้งหรือบางขณะก็เกิดความประณีตเลื่อนไหลไปสู่สมาธิในระดับละเอียดประณีตขึ้นไปได้เองเป็นลำดับอีกด้วย จึงเจริญสมาบัติระดับประณีตได้ในที่สุดเองอีกด้วย   ซึ่งไม่ก่อให้เกิดมิจฉาฌานหรือมิจฉาสมาธิชนิดไปติดเพลินเพื่อเสพรสหรือนันทิในองค์ฌานหรือความสงบในสมาธิอันยังให้เกิดวิปัสสนูปกิเลสอีกด้วย อันมักเกิดขึ้นกับผู้ที่มุ่งหวังในสมาธิหรือฌานสมาบัติระดับประณีตก่อน โดยขาดการวิปัสสนา จึงก่อปัญหาอย่างมากมาย ดังเช่น การติดสุข,  วิปัสสนาสมาธิจึงเป็นสมถวิปัสสนาอันดีงามยิ่ง เหมาะกับทุกเพศ(ภิกษุุ,ฆราวาส,ชาย,หญิง) ทุกฐานะ ฯ.

        ขณิกสมาธิ  สมาธิชั่วขณะ  เป็นสมาธิขั้นต้น  ซึ่งคนทั่วไปอาจใช้ประโยชน์ในการปฏิบัติหน้าที่การงานในชีวิตประจำวัน และการปฏิบัติธรรมให้ได้ผลดี  และใช้เป็นจุดตั้งต้นในการเจริญวิปัสสนาได้ดี  คืออาการที่จิตค่อนข้างแน่วแน่ในสิ่งที่กำหนดคืออารมณ์ ได้ดีพอสมควร คือเป็นระยะยาวๆ โดยไม่งุ่นง่านหงุดหงิด กล่าวคือด้วยอาการสบายใจ อาจมีการซัดส่ายสอดแส่ออกไปภายนอกบ้างเป็นครั้งคราวตามการผัสสะ แต่ไม่เตลิดเปิดเปิงหรือเลื่อนไหลไป กล่าวคือมีสติระลึกรู้กลับมาอยู่กับอารมณ์ หรือกิจ หรืองานได้ดี หรือธรรมที่พิจารณานั้นๆได้ด