สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ
พระยาศรีสุนทรโวหาร(น้อย อาจารกูร)
พร้อมด้วยเจ้านายผู้เป็นศิษย์
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร
(พระองค์เจ้าคัคณางยุคล)
พระประวัติตรัสเล่า(๕)
Reminiscences (5)
๕. คราวทรงพระเจริญ
แต่เป็นบุญของเรากลับตัวได้เร็วตั้งแต่อายุได้ ๑๗ ปี ทางที่กลับตัวได้ก็เป็นอย่างภาษิตว่า หนามยอก เอาหนามบ่งนั้นเอง เราเข้าเฝ้าในวังทุกวัน ได้รู้จักกับหมอปิเตอร์เคาวัน ชาวสกอตซ์เป็นแพทย์หลวง เวลานั้นอายุแกพ้น ๒๕ ปี แล้ว แต่ยังไม่ถึง ๓๐ แกเป็นฝรั่งสันโดษ อย่างที่คนหนุ่มเรียก ฤษี ไม่รักสนุกในทางเป็นนักเลง เรานิยมแกว่าเป็นฝรั่ง เราก็ผูกความคุ้นเคยกับแก ได้เห็นอัธยาศัยและจรรยาของแก และได้รับคำตักเตือนของแกเข้าด้วย เกิดนิยมตาม เห็นความละเลิงที่หมอเคาวันไม่ชอบเป็นพล่านไป น้อมใจมาเพื่อเอาอย่างหมอเคาวัน จึงหายละเลิงลงทุกที จนกลายเป็นฤษี ไปตามหมอเคาวัน ที่สุดแกว่ายังเด็กและห้ามไม่ให้สูบบุหรี่ แกเองไม่สูบเหมือนกัน เราก็สมัครทำตาม และไม่ได้สูบบุหรี่จนทุกวันนี้ เราก็เห็นอานิสสงฆ์ เราเป็นผู้มีกายไม่แข็งแรง เป็นผลแห่งความเจ็บใหญ่ เมื่อยังเล็ก ถ้าสูบบุหรี่ แม้มีอายุยืนมาถึงบัดนี้ ก็คงมีโรคภัยในประจำตัว หมอเคาวันเป็นทางกลับตัวของเราเช่นนี้ เมื่อภายหลังเราจึงนับถือแกฉันอาจารย์ ในครั้งนั้นและต่อมา แกก็ได้แนะนำเราในภาษาอังกฤษบ้าง ในวิชาแพทย์บ้างเหมือนกัน
ส่วนความสุรุ่ยสุร่ายนั้น เราได้นิมนต์และงดได้ตามลำพังตนเอง วันหนึ่งเวลาบ่ายจวนเย็น ที่เคยขึ้นม้า หรือขึ้นรถเที่ยวเล่น หรือไปข้างไหนเผอิญฝนตกไปไม่ได้ ที่คนหนุ่มรู้สึกเหงาสักเพียงไร เรานอนเล่นอยู่บนเก้าอี้นอนในเรือน ตาส่ายแลดูนั่นนี่ สิ่งที่ตาเราจับอยู่ที่คราวแรกคือโต๊ะขนาดกลาง ตั้งอยู่ข้างเก้าอี้ที่เรานอน เป็นชนิดที่ตั้งกลางห้องสำหรับวางของต่างๆ โต๊ะตัวนั้นเราเห็นที่ห้าง ชั่งงามน่ารักจริงๆ ทั้งรูปพรรณทั้งฝีมือ ในวันนั้นไม้พื้นโต๊ะที่เคยเห็นเป็นแผ่นเดียว ก็แลเห็นเป็นไม่เพลาะ ปากไม้ห่างออกโร่ ลวดที่ราวกับคัดขึ้นจากเนื้อไม้นั่นเอง ก็ปรากฏเป็นไม้ หรือเส้นหวายผ่าซีกติดเข้า ผิวที่แลเห็นขัดเป็นเงาโง้ง ก็ปรากฏว่าเป็นแต่ทาน้ำมันให้ขึ้นผิว คราวนี้นึกถึงราคาของโต๊ะนั้น แรกซื้อกับราคาในวันนั้น อันจะพึงผิดกันมาก แต่หาได้นึกถึงประโยชน์ที่ได้ใช้โต๊ะนั้นมาโดยกาลด้วยไม้ เห็นไกลกันมาก เห็นซื้อมาเสียเปล่า คราวนี้จับปรารภถึงของอื่นบันดามีในเรือนก็เห็นเป็นเช่นนั้น แต่นั้นนึกถึงของที่ซื้อมาแล้วไม่ชอบใจ ให้คนอื่นเสีย ยิ่งเห็นน่าเสียดายมาก ตั้งแต่นั้นสงบความเห็นอะไรอยากได้เสียได้ ไม่ค่อยได้เที่ยวห้าง ไม่ค่ายได้ซื้ออะไร ใบเสร็จของห้างที่ส่งมาเก็บเงินใบหลังที่สุด เรายังจำได้มีราคาบาทเดียว ค่ากระดุมทองเหลืองชุบทองสำรับหนึ่ง ที่เรียกว่าแฟนซีเดรส ในการขึ้นปีใหม่ เขาเห็นเราเคยซื้ออะไรบ่อยๆ จึงส่งใบเสร็จมาเก็บเงิน หลายเดือนล่วงมาจนลืมแล้ว
ตกมาถึงเวลานี้ ขี่ม้าที่เคยวิ่งหรือห้อ ก็เป็นแต่เดิน รีบก็เพียงแต่วิ่งเหยาะ ขี่รถที่เคยแล่นปรื๋อ ก็เป็นเพียงวิ่งอย่างปกติ สรวมเสื้อตัดร้านเจ๊ก ก็ไม่เห็นเป็นเร่อร่า กลับเห็นเป็นเก๋ รู้จักเปลือง รู้จักสังวรไม่เห่อ ของร้านแขกที่เขาไปซื้อมาให้ ก็ใช้ได้เหมือนของห้าง ศรีไม่ได้อยู่ที่ของอยู่ที่ราคาถูก ในเวลานั้นเรายังไม่รู้จักหาเงิน แต่รู้จักประหยัดทรัพย์ลงได้แล้ว ลดรายจ่ายลงได้ ก็เหมือนค่อยหาเงินได้บ้าง แม้หาเงินได้คล่อง แต่ไม่รู้จักประหยัดทรัพย์ ก็ไม่เป็นการ ไม่พ้นขาดแคลน หาได้น้อยแต่รู้จักประหยัด ยังพอจะเอาตัวรอด
หมอเคาวันกล่อมเกลาเรา ให้เรียบเข้าได้อย่างนี้แล้ว ถ้ามีปัจจัยชักนำ เราก็คงเข้าวัดโดยง่าย ปัจจัยนั้นได้มีจริงด้วย ตั้งแต่เราสึกจากเณรแล้ว ไม่ใช่เทศกาลเช่นเข้าพรรษาหรือมีงาน เราหาได้ไปเฝ้าเสด็จพระอุปัชฌายะไม่ ยิ่งกำลังลำพองยิ่งหันหลังให้วัดทีเดียว เหตุนั้นเราจึงห่างจากท่าน แม้ในเวลานั้นก็ยังไม่ได้คิดจะเข้าวัด คืนหนึ่งนอนหลับฝันว่าได้ไปเฝ้าเสด็จพระอุปัชฌายะ ได้รับปฏิสันถารของท่านอันจับใจ โดยปกติท่านช่างตรัสอยู่ด้วย อาจจะทรงทำปฏิสันถารเช่นนั้น ตื่นขึ้นปฏิสันถารของท่านจับใจยังไม่หายปรารถนาจะได้รับอย่างนั้นจริงๆ คิดจะไปเฝ้า แต่ห่างมาเสียนาน เกรงจะเข้ารอยไม่ถูกจะเก้อ เห็นทางอยู่อย่างหนึ่ง จึงเอาโคมนาฬิกาใบหนึ่งตามด้วยน้ำมันมะพร้าว มีเครื่องจักรอยู่ใต้ถ้วยแก้วน้ำมัน มีเข็มชี้โมงและลิปดาขึ้นมาจากเครื่องจักรนั้นถึงโป๊ะครอบ ที่เขียนเลขบอกโมงและลิปดา เป็นของสำหรับตั้งในห้องนอน พึ่งมีเข้ามา ตามความคิดเห็นของเรา เป็นของแปลก ไปถวายเป็นทีว่าได้พบของแปลกนึกถึงท่าน ได้รับปฏิสันถารของท่านจับใจเหมือนในฝัน ตั้งแต่นั้น หาช่องไปเฝ้าอีกค่อยง่ายเข้า ค่อยสนิทเข้าโดยลำดับจนไม่ต้องหาช่อง ในที่สุดท่านทรงคุ้นเคยเป็นคนโปรดของท่าน ได้รับประทานพระทนต์ตั้งแต่ครั้งนั้น ในเวลาไปเฝ้าได้รับพระดำรัสในทางคดีโลกบ้าง ในทางคดีธรรมบ้าง โดยที่สุดแบบแผนในทางพระ ได้รับประทานสมุดเรื่องต่างๆ ของท่านไปลอกไว้เป็นฉะบับเป็นอันมาก
|
|
|
|
|
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ |
พระยาศรีสุนทรโวหาร(น้อย อาจารกูร) |
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร |
การเข้าถึงสมเด็จพระอุปัชฌายะ นำให้สนใจในโคลง เรียนโหราศาสตร์ อ่านหนังสือธรรม ตามเสด็จท่าน
โคลงเคยเล่นมาบ้างแล้ว ไม่ต้องหาครู เป็นแต่หมั่นอ่านเรื่องต่างๆ สนใจในพากย์ต่างๆ หัดแต่งเรื่องต่างๆ เท่านั้น เรายังไม่เคยแต่งเรื่องยาวจนบวชเป็นพระแล้ว จึงได้แต่งเรื่องทรงผนวช ล้นเกล้าฯ แต่เสียดายว่าในตอนทรงผนวช ที่เราไม่ได้เห็นเอง และบางอย่างไม่ได้รับพระกระแสรับสั่งของล้นเกล้าฯ และของสมเด็จพระอุปัชฌายะ ยังไม่ถูกก็มี คิดจะแก้แต่ไม่มีโอกาสเสียแล้ว เหตุนำให้แต่งหนังสือเรื่องนี้ เมื่อครั้งเรารับราชการแล้ว ล้นเกล้าฯ ทรวงทราบว่า เราเป็นคนโปรดของสมเด็จกระอุปัชฌายะ จึงตรัสใช้ไปเฝ้าด้วยพระราชธุระเนืองๆ คราวหนึ่งตรัสใช้ให้เชิญพระราชหัตถเลขาคำโคลงทรงอาราธนาเพื่อทรงแต่งเรื่องทรงผนวช ในพระราชหัตถเลขานั้นทูลว่า ถ้าเสด็จพระอุปัชฌายะ มีพระประสงค์จะทรงทราบการนั้นๆ อย่างใดอย่างหนึ่ง จงตรัสสั่งเราไปกราบทูลถามจะทรงเล่ามาถวาย เหตุนั้นเราจึงได้รับพระกระแสของล้นเกล้าฯ ในเรื่องนี้มาก พระนิพนธ์ของเสด็จพระอุปัชฌายะย่อไปไม่พอพระราชประสงค์ เราปรารภถึงเรื่องนี้ ในคราวฟื้นจากไข้ ๓ เดือน ยังทำอะไรอันเป็นการเป็นงานไม่ได้ จึงได้แต่งเรื่องนั้น ในครั้งนั้น แม้ไม่ได้แต่งเรื่องเป็นชิ้นเป็นอัน ก็ยังได้ออกหน้าในทางโคลงอยู่บ้าง ครั้งทรงพระราชนิพนธ์โคลงนิทราชาคริชตอนอาบูหะซัน เมื่อกำลังพิมพ์โปรดให้ส่งใบแก้หน้าแท่นไปให้ท่านจินตกวี ๗ หรือ ๑๐ ท่านๆละใบ ตรวจแก้แล้วส่งถวาย ทรงพระวินิจฉัยลงในใบแก้แกใบหนึ่ง แล้วส่งไปแก้พิมพ์ พวกเราผู้เข้าในจำนวนนั้น ยังมีอีก ที่จำได้ กรมพระเทวะวงศ์
วโรปการ และกรมพระสมมตอมรพันธุ์ ได้มีธุระเสมอกับท่านจินตกวีชั้นสูง เช่นเสด็จป้ากรมหลวงวรเสฐสุดา กรมหลวงวิชิตปรีชากร พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) ก็น่าจะรู้สึกว่ามีเกียรติยศอยู่ เราได้ชื่อในทางตาไว จับคำผิดลักษณะโคลงได้บ่อยๆ ผู้ตรวจเหล่านี้ มีรายชื่อแจ้งในท้ายพระราชนิพนธ์นั้นแล้ว เมื่อบวชพระแล้ว ทรงขอแรงแต่งโคลงพงศาวดารบ้าง โคลงยอพระเกียรติสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาบำราบปรปักษ์บ้าง เป็นบทๆ ใช้ในงานพระเมรุ นี้นับว่าได้ออกหน้าในทางโคลงตั้งแต่เป็นผู้ใหญ่และมีการทางพระศาสนาแล้ว ไม่ได้สนใจอีก ใฝ่ใจไปในทางเรียงเรื่องร้อยแก้ว เพราะได้ใช้มากในธุระ ครั้งนั้น เราแต่งฉันท์ไม่เป็นเลย ข้อขัดข้องคือรู้จักศัพท์ไม่พอ มาแต่งเป็นต่อเมื่อรู้ภาษามคธ และแต่งคาถาเป็นแล้ว ไม่เคยเรียงเรื่องยาว ท่อนที่ออกหน้า คือคำศุพท์แปลศราทธพรตคาถา ในพระราชกุศลสตมาหสมัย ที่พระศพสมเด็จกรมพระยาสุดารัตรราชประยูร และคำร้องถวายชัยมงคลของนักเรียนมหามกุฎราชวิทยาลัย กลอนแปดไม่เคยทำเลย จะลองบ้าง พ้นเวลามาแล้วให้นึกกระดาก เราไม่พอใจลึกซึง ในการแต่งคำประพันธ์จึงไม่ตั้งใจหาดีทางนี้เป็นแต่สำเนียก พอเป็นกับเขาบ้างเท่านั้น
|
|
|
|
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาสุดารัตน์ราชประยูร |
สมเด็จพระวันรัตน์ |
เราเริ่มเรียนโหราศาสตร์กับขุนเทพยากรณ์ (ทัด) ตั้งต้นหัดทำปฏิทินก่อน เข้าใจยากจริงๆ เพราะเราเอาโหราศาสตร์กับพยากรณศาสตร์ รวมเข้าเป็นอันเดียวกัน นำให้เข้าใจว่าเรียนโหราศาสตร์ ก็เพื่อมีวิชารู้จักทำนายเหตุการณ์ต่างๆ จึงมุ่งไปเสียในทางนั้น และเพราะวิธีสอนบกพร่องด้วย ไม่ได้อธิบายให้เข้าใจรสคือกิจของโหราศาสตร์ว่าเป็นเช่นไร ปฏิทินคืออะไร ชื่อต่างๆ คือศักราช แล้งกระจายออกเป็นองค์เหล่านั้น ราศี องศา ริบดา กำหนดหมายอะไร ความเดิมของพระอาทิตย์ พระจันทร์ และดาวพระเคราะห์ ที่เรียกว่ามัธยมก็ดี สมผุสก็ดี ต่างกันอย่างไร เป้นอาทิ ในตำราบอกว่า ถ้าทำองค์ชื่อนั้น ให้ตั้งเกณฑ์อย่างนั้น แล้วทำเลขอย่างนั้นๆ เริ่มตั้งแต่ทำวันธงชัย วันอธิบดี วันอุบาสน์ วันโลกาวินาส ที่ไม่ได้เกี่ยวกับโหราศาสตร์เลย แต่เกี่ยวกับพยากรณสาสตร์ กว่าจะคลำเข้าใจได้แต่ละอย่างชั่งยากเสียจริงๆ ข้าพเจ้าไม่แน่ใจในโหรอธิบายได้ทุกคน โหรไม่รู้จักดาวฤกษ์ หรือแม้ดาวพระเคราะห์ด้วย เป็นมีแน่ ขุนเทพยากรณ์ (ทัด) ถึงแก่กรรมในระวางเรียน ได้ไปขอเรียนกับครูเปีย ครั้งยังบวชและเป็นพระครูปลัดสุวัฒนสุตคุณที่วัดราชประดิษฐ์ ตั้งใจจะทำปฏิทินให้จบปี ทำร่วมมาได้มากแล้วถึงสมผุสพระเคราะห์ เห็นจะกว่าครึ่งแล้วจับเล่นธรรมะจัดเข้า เห็นเหลวไหลเลยเลิก เราจึงไม่รู้มาก พยากรศาสตร์ยิ่งรู้น้อยเป็นแต่เสด็จพระอุปัชฌายะ ทรงแนะประทานบ้าง ไม่ได้เรียนจริงๆ จังๆ แต่เรายังได้ใช้ความรุ้โหราศาสตร์อยู่บ้าง โดยช่วยชำระปูมเก่าถวายเสด็จพระอุปัชฌายะ
เราเรียนธรรมด้วยอ่านหนังสือเป็นพื้น ได้ฟังเสด็จพระอุปัชฌายะตรัสด้วยคราวนั้นสบเวลาที่สมเด็จพระวันรัตน (พุทธศิริ) วัดโสมนัสวิหาร เริ่มเรียงหนังสือธรรมลงพิมพ์แจก หนังสือนั้นใช้สำนวนดาด เป็นคำสอนคนสามัญเข้าใจง่าย ช่วยเกื้อกูลความเรียนธรรมของเราให้กว้างขวางออกไป เมื่อสนใจอยู่ความเบื่อย่อมไม่มี ธรรมที่เป็นเพียงปฏิบัติ กายวาจาใจเรียบร้อย อันตรงกันข้ามกับความลำพองที่เคยมาแล้ว ยังเห็นเป็นละเอียดพอแล้ว ครั้นได้เรียนธรรมที่เป็นปรมัตถ์ แจกเบญจขันธ์ไตรลักษณ์อริยสัจจ์ ๔ และปฏิจจสมุปบาท ยิ่งตื้นใหญ่ แต่นิสัยของเราเป็นผู้เชื่อไม่ลงทุกอย่างไป และธรรมกถานั้นๆ มักมีข้อความอันไม่น่าเชื่อปกคลุมหุ้มห่ออยู่ มากบ้าง น้อยบ้าง นี้แลเป้นเครื่องสดุดของเราให้ชงัก แต่เมื่อนิยมในธรรมมีแล้ว ทั้งได้ยินท่านผู้ใหญ่ค้านบางเรื่องไว้ก็มี ก็พอจะปลงใจเลือกเอาข้อที่เรารับรองได้ และสลัดข้อที่เรารับรองไม่ได้ออกเสีย เช่น คำเปรียบว่า ร่อนทองจากทราย เรื่องที่ถูกอารมณ์ของเราคือกาลามสูตร ที่สอนไม่ให้เชื่ออย่างงมงาย ให้ใช้ความดำริของตนเป็นที่ตั้ง ความรู้ความเข้าใจของเราในครั้งนั้น เป้นอย่างนักธรรมใหม่ คือไม่เชื่อหัวดายไป เลือกเชื่อบางอย่าง อย่างที่ไม่เชื่อ เข้าใจว่าผู้หนึ่งซึ่งหาความละอายมิได้แทรกเข้าไว้ พอใจจะพิสูจน์ให้ปรากฏให้เป็นเท็จ เต็มดีก็เพียงทอดไว้ ไม่คำนึงถึงที่เรียกว่า ชั่งเถิด แต่ยังไม่เคยได้ความรู้ในเชิงอักษรวิทยา ว่าเป็นปฤษณาธรรมก็มี เช่นเรื่องมารวิชัย ไม่เคยนึกว่าเป็นเรื่องแต่งเปรียบน้ำพระหฤทัยของพระพุทธเจ้า คิดหวนกลับหลังด้วยอำนาจความอาลัย อันพระองค์หักเสียได้ด้วยเอาความมุ่งดีมาข่ม แต่เราไม่ใช่ชนิดคนอวดรู้ในทางนี้ ที่เขาตั้งชื่อว่า ทำโมห์
เราลงสันนิษฐานว่า จะรู้ธรรมเป็นหลักกว้างขวาง ต้องรู้ภาษามคธ จะได้อ่านพระไตรปิฎกได้เอง ไม่เช่นนั้น จะอ่านได้แต่เรื่องแปล เรื่องแต่ง ที่มักเป็นไปตามใจของผู้แปลผู้แต่ง ในเวลานั้นพระปริยัติธรรมธาดา (เปี่ยม) อาจารย์เดิมของเรา ย้ายบ้านจากหน้าวัดชนะสงครามไปอยู่บางบำหรุคลองบางกอกน้อย เหลือจะเรียนกับแกได้ พระปริยัติธรรมธาดา (ชัง) อยู่บ้านหน้าวัดรังสีสุทธาวาส ไม่ไกล ทั้งได้เคยเป็นครูสอนมาบ้างแล้ว จึงขอให้แกมาสอน ได้ยินเขาพูดกันว่า จะรู้ภาษามคธกว้างขวาง ต้องเรียนมูล คือกัจจายนปกรณ์ บทมาลาแคบไป ไม่พอจะให้รู้กว้างขวาง เรียนทั้งที่ปรารถนาจะรู้ดีที่สุดตามจะเป็นได้ ทั้งบทมาลาก็ได้เคยเรียนมาบ้างแล้ว รู้ทางอยู่จึงตกลง เป็นเรียนมูล ชั้นแรกมีสูตรคือ หัวข้อสำหรับท่องจำให้ได้ก่อน ผูกโตอยู่ เราเล่าพลางเรียนแปลคำอธิบายใจความของสูตรนั้น ที่เขาเรียกว่าพฤติในปกรณ์ไปพลาง ครูของเราดูเหมือนไม่ชำนาญในมูล แต่พอสอนให้แปลไปได้ แต่ไม่ถนัดแนะให้เข้าในความที่กล่าว ตกเป็นหน้าที่ของเราจะเข้าใจเอาเอง ลงปลายแกหาหนังสือที่แปลสำเร็จตลอดถึงคำอธิบายในภาษาไทย ซึ่งเรียกว่านิสสัยมูลมาให้อ่านเอาเอง การเรียนของเรา อาจารย์มูลเขาคงกล่าวว่าเรียนอย่างลวก ไม่ละเอียดลออ เรากล่าวเอง เรียนแต่พอจับเค้าได้ แม้อย่างนั้น กว่าจะจบถึง ๑๐ เดือน นี้เป็นอย่างเรียนเร็ว เขาเรียนกันตั้งปีสองปี เราอาจสังเกตเห็นว่า ระเบียบที่จัดในมูลยังไม่ดีมีก้าวก่ายกล่าวความยืดยาวฟั่นเฝือเหลือความสามารถของผู้แรกเรียนจะทรงไว้อยู่ ครั้นขึ้นคัมภีร์คือ จับเรียนเรื่องนิทานในอรรถกถาธรรมบท เป็นเรื่องดาดของเราในเวลานี้แล้ว แต่เราเลือกเอาหนังสือที่ครูถนัดเป็นดี จึงตกลงเรียนอรรถกถาธรรมบท ทั้งเรียนมูลมาแล้ว และแปลพฤติของมูลได้เองแล้ง เริ่มเรียนอรรถกถาธรรมบทยังงง กว่าจะเอาความรู้ในมูลมาให้เป็นเครื่องกำหนดได้ ก็เปลืองเวลาอยู่เรียนคราวนี้รู้จักใช้ความสังเกต เอาความเข้าใจได้ อาจแปลเองได้บ้างตามลำพัง เมื่อเรียนในทางนี้ เราเลือกสร้างพระไตรปิฎกขึ้น วานกรมหมื่นนฤบาลมุขมาตย์ อธิบดีกรมราชบัณฑิตเป็นธุระ หนังสือบาลีพระวินัยไม่ยากนัก อ่านเข้าใจความได้ติดต่อกันเป็นเรื่อง ชั่งสนุกจริงๆ
|
|
|
กรมหมื่นนฤบาลมุขมาตย์ |
ตั้งแต่เข้าวัดมา และจับเรียนธรรมมา เราปลูกความพอใจในความเป็นสมณะขึ้นโดยลำดับ นึกว่าบวชก็ได้ แต่ยังไม่ได้น้อมใจไปส่วนเดียว เคยเข็ดเมื่อครั้งยังรุ่น เรามักจืดจางเร็ว ที่สุดห้องเรียนที่แต่งไว้อย่างหนึ่ง ครั้นชินตาจืดไปตั้งยักย้ายแต่งใหม่ มาถึงเวลานี้จึงยังไม่ไว้ใจตัวเองเกรงจะไม่ตลอดไปได้ บวชอยู่นานแล้วสึกไม่ได้การเสียเวลาในทางฆราวาส
เมื่ออายุเราได้ ๑๗ ปี กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ทรงผนวชพระ ในเวลานั้นหม่อมเจ้าหญิงจรัสโฉม พระบุตรีใหญ่ของท่านยังอยู่ในครรภ์ ท่านทรงฝากเราให้เป็นธุระ เธอคลอดในเวลาท่านยังทรงผนวช เราได้เอาเป็นธุระขวนขวายตลอดกาล เป็นผู้รับเธอเป็นลูก ในเวลาที่เขาทำพิธีมอบให้มีผู้รับ เราพึงได้เห็นเป็นครั้งแรกที่ทำการเกี่ยวกับผู้อื่นในน่าที่ของผู้ใหญ่ เราเอาธุระมาโดยเรียบร้อยจนถึงท่านลาผนวช
อนึ่ง กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ทรงรับราชการว่าช่างสนะ คือช่างเย็บ ผู้ชายในเวลานั้น กำลังท่านยังทรงผนวชเตรียมการเฉลิมพระที่นั่งวโรภาศพิมานที่พระราชวังบางปอิน ล้นเกล้าฯ รับสั่งให้เราดูการแทนกรมหลวงพรหมวรานุรักษ์มีน่าที่ในการเย็บเสี้ยวอันเป็นของผู้ชาย มีทำธงต่างๆ มีธงช้างเป็นต้น สำหรับใช้ตกแต่งในงาน ครั้งนั้นธงยังไม่มีซื้อต้องทำเอาเองทั้งนั้น เรายังไม่เคยงาน ออกวิตกว่าจะไม่แล้วทันราชการ แต่ก็ทำจนทัน รับสั่งว่าจ่ายสิ้นเท่าไรให้ตั้งเบิก เราไม่รู้ว่าผ้าต่างๆ ที่จัดซื้อมาใช้นั้นราคาอย่างไร ฉวยว่าซื้อแพงไป จะเป็นที่ระแวงผิดว่าหาเศษ ไม่กล้าเบิก แต่ราชการสำเร็จเป็นที่พอใจแล้ว
ต่อมาถึงงานฉัตรมงคล เราได้รับพระราชทานพานทอง คือพานหมากใหญ่มีเครื่องในพร้อม ๑ เต้าน้ำ ๑ กระโถนเล็ก ๑ เป็นเครื่องยศ กับดวงตราเครื่องราชอิศริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้า พร้อมกับกรมพระสมมตอมรพันธุ์ เมื่อวันจันทร์ เดือน ๑๒ แรม ๑๒ ค่ำ ปีชวด อัฐศก จุลศักราช ๑๒๓๘ ตรงกับวันที่ ๑๓ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๑๙ ที่ยังทำตามจันทรคติกาลที่พระที่นั่งอนันตสมาคมองค์เดิม และได้รับพระราชทานหีบหมากทองคำลงยาราชาวดี มีตราพระมหามงกุฎหมายรัชชกาลอยู่บนหลัง เมื่อคราวงานพระราชพิธีตรุษ วันอาทิตย์ เดือน ๔ แรม ๑๒ ค่ำ ตรง วันที่ ๘ มีนาคม ปีเดียวกัน การได้รับพระราชทานพานทองนี้ ไม่ดีใจเท่าไรนัก ถ้าทูลกระหม่อมยังทรงพระชนม์อยู่ ก็คงได้รับพระราชทานมาแต่ครั้งยังเป็นเด็กตามอย่างพระเจ้าลูกยาเธออื่น และได้ยินเขาพูดว่า เราอยู่ในจำนวนแห่งพระเจ้าลูกยาเธอ ผู้จะได้รับพระราชทานในคราวอันจะมาถึง ครั้นตกมาเป้นพระเจ้าน้องยาเธอ พานทองจึงเลื่อนออกไปตามภาวะ ตามอายุ ทั้งในเวลานั้นเราเข้าวัดอยู่แล้วด้วย ความรู้สึกมีหน้ามีตาพอทุเลา เป็นแต่เห็นว่าได้ ดีกว่าไม่ได้ ไม่ได้ออกจะเสีย ดูเป็นคนเหลวไหล หรือไม่ได้ราชการ ส่วนตราทุติยจุลจอมเกล้าเล่า เป็นตราสกุลเห็นจืดครั้งนั้น เขานิยมตราความชอบมากกว่า เพราะในประกาศนียบัตรระบุความชอบลงไว้ด้วย คล้ายประกาศตั้งกรมอย่างเตี้ยๆ ส่วนตราสกุลในประกาศนียบัตรแสดงแต่เพียงว่าทรงเห็นสมควรจะได้รับ เรายังไม่มีราชการเป็นหลักฐาน สิ้นหวังตราความชอบ ในพวกเราที่ได้เป็นอย่างสูง ก็กรมพระนเรศวรฤทธิ์ เพียงมัณฑนาภรณ์มงกุฎสยามชั้นที่ ๓ เท่านั้น แม้ตราสกุล ถ้าได้รับพระราชทานในเวลาชอบแต่งตัวก็คงไม่จืดทีเดียว ได้รับพระราชทานแล้วไม่ได้เคยแต่งถ่ายรูปสักคราวหนึ่ง ต่อเมื่อเป็นผู้ใหญ่ในฝ่ายพระแล้วจึงรู้ว่า เวลาที่ไม่อยากได้นั้นแลเป็นเวลาสมควรแท้ ที่จะได้รับพระราชทาน เราเองจะยกย่องใครๆ ก็เลือกถูกที่เขาไม่อยาก และจักไม่ตื่นเต้น
|
|
|
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศวรฤทธิ์ |
แม้เราเป็นคนเข้าวัดแล้ว ก็ยังต้องออกหน้าเป็นคราวๆ เพราะเป็นคนเคยคบฝรั่ง เช่น มีเจ้าฝรั่งเข้ามาเป็นครั้งแรก ก็ได้ออกแขกได้รับเชิญในการเลี้ยงเวลาค่ำ และในการสโมสรล้นเกล้าฯ ยังไม่ทรงทราบว่าเราเข้าวัด
เมื่ออายุเราได้ ๑๘ ปี ล้นเกล้าฯ โปรดเกล้าฯ ให้รับราชการประจำในกรมราชเลขา มีหน้าที่เป็นเจ้าพนักงานสารบบฎีกา หรือกล่าวอีกโวหารหนึ่ง เป็นราชเลขานุการในทางอรรถคดี ในครั้งนั้นศาลที่พิจารณาอรรถคดียังแยกกันอยู่ตามกรมนั้นๆ (ยังไม่ได้จัดกระทรวง) ต่างทูลเกล้าฯ ถวายสารบบประจำเดือนมารวมอยู่ในพระองค์สมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน และความฎีกาในครั้งนั้น ศาลฎีกาเรียงพระราชวินิจฉัยในท้ายฎีกาทูลเกล้าฯ ถวายทรงพระบรมนามาภิไธยแล้ว จึงจะบังคับได้ตามนั้น ถ้าไม่โปรดตามที่เรียงมา ก็ทรงแก้ใหม่ มีพระราชประสงค์จะรวมราชการทางนี้เป็นแพนกหนึ่ง มีเจ้าพนักงานรักษาการ จึงโปรดเกล้าฯ ให้เรารับราชการในหน้าที่นี้ เราได้เข้ารับราชการตั้งแต่วันพฤหัสบดี เดือน ๘ อุตราษาฒ ขึ้น ๒ ค่ำ ปีฉลูนพศก จุลศักราช ๑๒๓๙ ตรงวันที่ ๑๒ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๔๒๐ ราชการที่เราทำนั้น เมื่อกรมนั้นๆ อันมีหน้าที่พิจารณาอรรถคดีทูลเกล้าฯ ถวายสารบบประจำเดือนแล้ว พระราชทานแก่เราๆ รวมยอดถวายอีกใบหนึ่ง เพื่อทรงทราบว่าในเดือนหนึ่งๆ คดีทุกกรมเกิดใหม่เท่านั้นๆ ตัดสินเสร็จไปแล้วเท่านั้นๆ ยังคงค้างพิจารณาเท่านั้นๆ ดูเพียงสารบบก็พอรู้ได้ว่า การพิจารณาคดียังหละหลวมมาก กรมหนึ่งพิจารณาเดือนหนึ่งไม่ได้กี่เรื่อง กรมนครบาลมีหน้าที่พิจารณาความอาชญาเดือนหนึ่งแล้วเพียง ๒ เรื่อง ก็มี ที่สุดจนรวมยอดคดี ก็ไม่ถูกกับรายคดี จะฟังเอาว่ารายคดีเป็นถูก จำนวนเดือน ต่อมาอาจยกรายเก่ามาผิดอีก บางทีตุลาการเอง จะรู้ไม่ได้ทีเดียวว่า คดีมีเท่าไรแน่ เป็นความยากแก่เราผู้จะรวมยอด ถึงต้องต่อว่าต่อขานกันไม่รู้จบ ผลที่ได้ก็เพียงให้จำนวนในสารบบหลังกับหน้าตรงกันเท่านั้น อีกอย่างหนึ่งเราเป็นผู้รับฎีกาที่เรียงพระราชวินิจฉัยแล้ว จากกรมหลวงพิชิตปรีชากรอธิบดีศาลฎีกาไว้แล้ว อ่านถวายในเวลาทรงพระราชธุระในทางนี้โปรดตามนั้น ทรงลงพระนามาภิไธยข้างท้าย ไม่โปรดทรงแก้ใหม่ ตรัสบอกให้เราเขียนแล้วทรงลงพระนาม คัดสำเนาไว้แล้ว ส่งต้นถวายพรมหลวงพิชิตไป กรมพระนเรศวรฤทธิ์อธิบดีกรมราชเลขาในครั้งนั้น ทรงจ่ายเสมียนประทานเรา ๒ คน คือ พระยาศรีสุนทรโวหาร ครั้งยังเป็นนายกมล ๑ นายเจิมน้องเขา ๑ ยังเป็นเสมียนฝึกหัดทั้ง ๒ คน เขียนหนังสือช้าทั้งตกมากด้วยตกได้ทั้งบรรทัด เราได้ความหนักใจมากต้องคิดหาอุบายว่าอย่างไรจะรักษาสำนวนไว้ได้ ควรใช้ต้นสารบบเองก็ต้องใช้ น่าประหลาดว่าภายหลังพระยาศรีสุนทรโวหารมีความรู้ทางหนังสือเจริญขึ้นโดยลำดับ เขียนได้เร็วไม่ตก ฟังคำที่พูดในที่ประชุมแล้วจำได้แม่นจนได้เป็นเลขานุการในเสนาบดีสภา ยังมีข้อน่าประหลาดอีก เขามีลูกชายคนหนึ่งชื่อนายผัน เดี๋ยวนี้ (พ.ศ.๒๔๕๘) เป็นหลวงสารประเสริฐ เมื่อยังเด็กเขียนหนังสือตกบรรทัดเหมือนพ่อ เขาเอามาฝากเราบวชเป็นสามเณร เมื่อเราเป็นผู้ใหญ่ในฝ่ายพระแล้วหัดใช้เขียนหนังสือไป หายเขียนตก จนถึงได้เป็นเลขานุการของเรา ในเวลานี้ได้ชื่อว่าเป็นจินตกวี อันคนมีนิสสัยดี ได้รับแนะนำเข้าบ้าง อาจขยายออกได้ตามลำพังของตน พระยาศรีสุนทรโวหาร เป็นคนปูนเดียวกับเรา ดูเหมือนเขาได้รู้ความเข้าใจจากเราไม่เท่าไรนัก แต่เขานับถือเราเป็นฉันอาจารย์ จนเอาลูกมาฝากอีกต่อหนึ่ง ส่วนหลวงสารประเสริฐจักถือว่าเป็นเจ้าบุญนายคุณของเขา แม้ตัวเขาเองก็ต้องยอมรับ เราได้เรียนอรรถคดี เมื่อครั้งเข้ารับราชการในทางนี้ รู้เพียงฟังคำพยานแล้วสันนิษฐานเอาความจริง แต่ตามยุติธรรมควรจะเป็น อย่างไรไม่เข้าใจถึงวางบทเพราะในครั้งนั้น รวมต่างๆ พิจารณาแล้ว ส่งสำนวนให้ลูกขุน ณ ศาลหลวงชี้ขาด คือชี้ว่าใครผิดใครถูก แล้วจึงเป็นหน้าที่ของขุนหลวงพระไกรศรีราชสุภาบดี เป็นผู้ปรับสัตย์ คือว่างบทลงโทษผู้ผิดหรือยกฟ้อง ครั้นมาถึงฎีกา ทรงตัดสินเองไม่ได้อ้างบท ยืนตามคำชี้ขาดปรับสัตย์ ก็เป็นแล้วไป ทรงแก้ก็ไปตามยุติธรรมเป็นเค้าเงื่อน และการรู้กฎหมายก็ยังไม่เป็นที่น่าปรารถนา เพราะหนังสือกฎหมายเก่า ก็อ่านเข้าใจยาก และมีพระราชบัญญัติแลประกาศออกซ้ำซ้อนกันชันมากตั้งแต่รัชชกาลที่ ๔ กระจัดกระจายกันอยู่ยากที่จะรวบรวมไว้ได้ ทั้งอาการของผู้ทรงกฎหมายในครั้งนั้นไม่นำให้เกิดความเลื่อมใส ชั้นใหม่มีแต่กรมหลวงพิชิตปรีชากรพระองค์เดียว ไม่พอจะแก้ผู้อื่นเป็นอันมาให้เป็นผู้น่าเลื่อมใสไปทั้งนั้น ถ้าเราสนใจก็คงรู้ดีขึ้นกว่านี้อีก ตำแหน่งที่เราทำนี้แล ครั้นเมื่อตั้งศาลสถิตยุติธรรมยกคดีในกรมทั้งหลายมารวมพิจารณาในใต้บัญชาของเจ้ากระทรวงเดียวกันแล้ว ก็ยังคงมีสืบมาเจ้าพนักงานในตำแหน่งนี้ ได้ไปเป็นกรรมการศาลฎีกาก็มี กรรมการศาลฎีกาได้เข้ามารับตำแหน่งนี้ก็มี ในบัดนี้เป็นอธิบดีกรมพระสมุหนิติศาสตร์ ในกระทรวงวังด้วย
|
|
|
|
|
พระยาศรีสุนทรโวหาร (ฟัก สาลักษณ์) |
พระยาศรีสุนทรโวหาร (กมล สาลักษณ์) |
พระยาศรีสุทรโวหาร (ผัน สาลักษณ์) |
ครั้งนั้น เรื่องพระราชทานเงินเดือนแก่ผู้ทำราชการประจำวันแล้ว ข้าราชการในกรมราชเลขาได้พระราชทานทั่วกัน กรมพระนเรศวรวรฤทธิ์ เป็นอธิบดี กรมพระเทวะวงศ์วโรปการ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ เข้ามาก่อนเรา เมื่อเราเข้าไปเป็นที่ ๔ ไม่มีเจ้านายอื่นอีกจนเราออกมาบวช นอกจากนี้ ข้าราชการในกรมพระอาลักษณ์ ชั้นหลวง ชั้นขุนและเสมียน เรารับราชการอยู่ ๒ ขวบปีเต็ม หาได้รับพระราชทานเงินเดือนไม่ จะเป็นเพราะไม่ได้ ทรงนึกถึงหรืออย่างไรหาทราบไม่ เสด็จอธิบดีของเราท่านก็หาได้ทรงขวนขวายไม่ เป็นแต่ได้รับพระราชทานเงินปีขึ้นกว่าเดิม ๕ ชั่ง เป็นปีละ ๓๕ ชั่ง ตามอย่างเจ้านายรับราชการ ท่านผู้ได้รับพระราชทานเงินเดือน ก็ได้รับพระราชทานเงินปีเพิ่มเหมือนกัน เราหาได้กระสับกระส่ายเพราะเหตุนี้ไม่ เหตุว่าเคยทำราชการมาด้วยความภักดี ยังไม่เคยได้รับพระราชทานเงินเดือน ทำไปด้วยน้ำใจเช่นนั้น มีราชการไม่อยู่เปล่า และทรงสนิทสนมด้วย เป็นพอแล้ว ทั้งในเวลานั้นเราไม่ได้จับจ่ายเลี้ยงตัวเอง ยายยังเป็นธุระอยู่ ไม่รู้จักสิ้นยังและเหตุต้องการเงินใช้ กล่าวคือสุรุ่ยสุร่ายเราก็งดได้แล้ว เสียแต่มามีราชการในเวลาที่เข้าอยู่วัดเล้ว
ตั้งแต่เข้ารับราชการแล้ว เราปลงใจว่าจักหาได้บวชเลยไปไม่ ถ้าทำอย่างนั้นดูเป็นทิ้งราชการเห็นแก่ประโยชน์ตัวมากเกินไป เวลานั้น เสียงพวกสยามหนุ่มข้อนว่าพระสงฆ์ว่า บวชอยู่ไม่ได้ทำประโยชน์อย่างใดอย่างหนึ่งให้แก่แผ่นดิน ขี้เกียจ กินแล้วนอน รับบำรุงของแผ่นดินเสียเปล่า ฝ่ายเราไม่เห็นถึงอย่างนั้น เห็นว่า พระสงฆ์ยังตั้งใจทำดีแต่เป็นเฉพาะตัว เพราะไม่มีการอย่างอื่นเช่นตัวเรา เท่านั้นก็จะจัดว่าดี จึงไม่อาจปฏิเสธคำที่ว่า ไม่ได้ทำประโยชน์อย่างใดอย่างหนึ่งให้แก่แผ่นดิน ยังไม่มีญาณพอจะเห็นกว้างขวางไปว่า พระสงฆ์ได้ทำประโยชน์แก่แผ่นดินมากเหมือนกัน มีสั่งสอนให้คนประพฤติดี เอาธุระในการเล่าเรียนของเด็กบุตรหลาน ราษฎรเป็นอาทิ ข้อสำคัญคือ เป็นทางเชื่อมให้สนิทในระวางรัฐบาลกับราษฎร ในครั้งก่อน พระสงฆ์ยิ่งเป็นกำลังของแผ่นดินมากกว่าเดี๋ยวนี้ ญาณเช่นนี้ยังไม่ผุด จึงกระดากเพื่อจะละราชการไปบวชเสีย แต่ยังคงไปเฝ้าเสด็จพระอุปัชฌายะ และเรียนภาษามคธอยู่ตามเดิม แต่ชาตาของเราเป็นคนบวชกระมัง วันหนึ่งเผอิญกรมพระเทวะวงศ์วโรปการทรงล้อเราว่า เป็นผู้เข้าวัดต่อหน้าพระที่นั่ง แต่ล้นเกล้าฯ หาได้ทรงพระสำรวลตามไม่ ทรงถือเอาเป็นการ ทรงเกลี้ยกล่อมจะให้เราสมัครบวช เรากราบทูลตามความเห็นเกรงจะเป็นทิ้งราชการ พระราชทานกระแสพระราชดำรัสอธิบายว่า ถ้าเราบวชจะได้ราชการเพียงไร ไม่เป็นอันทิ้ง จนเราหายกระดากใจเพื่อจะบวช ตรัสปรอบอย่าให้เราห่วงถึงยาย เราะท่านชราแล้วก็คงตายมื้อหนึ่ง ตรัสขอปฏิญญาของเราว่าจะบวช เราเกรงจะไปไม่ตลอด เพราะยังไม่ไว้ใจของตัวอันเปลี่ยนเร็ว เมื่อครั้งรุ่นหนุ่ม จึงไม่กล้าถวายปฏิญญา เป็นแต่กราบทูลว่าถ้าจะสึก จะสึกเมื่อพ้นพรรษาแรก พ้นจากนั้น เป็นอันจะไม่สึก พระราชทานปฏิญญาไว้ว่า บวชได้ ๓ พรรษาแล้ว จักทรงตั้งเป็นต่างกรม ทรงอ้างสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรส ครั้งเป็นกรมหมื่นนุชิตชิโนรสเป็นตัวอย่าง ครั้งนั้นเจ้านายพวกเราได้เป็นต่างกรมแล้ว เพียง ๔ พระองค์ เป็นเจ้าพี่ชั้นใหญ่ทั้งนั้น และเราจะมาเป็นที่ ๕ เหลือที่จะเอื้อมคิดไปถึง จึงไม่ได้เอามาเป็นอารมณ์เสียเลย จนวันมีพระราชดำรัสสั่งให้เตรียมรับกรม ดังจะกล่าวข้างหน้า
ตั้งแต่ทรงทราบว่าเราเป็นผู้เข้าวัด ดูทรงพระกรุณามากขึ้น และมีราชการในทางวัดเพิ่มขึ้น เมื่อมีพระราชธุระถึงเสด็จพระอุปัชฌายะ รับสั่งให้เราเชิญพระกระแสรับสั่งมากราบทูลบ้าง เชิญพระราชหัตถเลขามาถวายบ้าง เมื่อคราวจะฉลองวัดนิเวศน์ธรรมประวัติ เกาะบางปอินที่ทรงสร้างใหม่ โปรดเกล้าฯ ให้เรามีหน้าที่เป็นผู้ดูการจารึกอักษรต่างๆ ในแผ่นศิลาและติดศิลาจารึกนั้นตามที่ เรียกช่างเขียนหนังสือขอมจากกรมราชบัณฑิต ช่างเขียนหนังสือไทยจากรมพระอาลักษณ์ ช่างแกะจากกรมกษาปณสิทธิการ และกรมช่างสิบหมู่ มาตั้งกองทำแล้วนำขึ้นไปติดเร่งรัดทำแล้วเสร็จทันงานฉลอง ทรงใช้สรอยเราในราชกิจนั้นๆ สนิทสนม จนถึงเวลากราบถวายบังคมลาออกมาบวช
It was a blessing for myself to mend my ways when I was 17 years old. What I have turned over a new leaf seems to be the saying; It take a thief to catch a thief or like cures like. We were granted audience with His Majesty every day. I had known Dr. Peter Cowan, a Scot royal doctor, who was over 25 years old and not yet 30. He was an undemanding farang, or what the young men would be calling him a rishi or hermit. He did not want to be a tough guy, but we still preferred to call him a farang. We were very intimate, and I saw his disposition and also his pre-warning. This was why I favoured this person, and he saw through my arrogance which he did not like at all. My humbling experience made my arrogance and pride be gone and made me a rishi like this doctor. Finally, he said that I was so young and should not smoke cigarettes. He himself did not smoke nor light the tobacco. I followed his behaviour up until now. His good effect became what I reaped. My health was not good. When I was younger, I suffered from a disease. If I smoked cigarette, and happened to be alive, I might have some internal disease. Later, I respected and adored him as a good mentor. He helped me in many ways such as the English language and also medicine then and afterwards.
As for my being profligate, I had invited the monks and called off the humble meetings on my own. One day in the late afternoon, I used to ride my horse or get on my car just for fun, or for going just anywhere. Accidentally, there was a big rainfall and I couldnt go. A young person might feel lonely for that matter. I decided to lie about on the chaise lounge in my dwelling. My eyes were looking here and there. What I was seeing first was a medium size table near a chair where I lied. It was a type staying in the middle of my room where a number of things were piled up on it. That table was the type that one could see in a store. It was very beautiful and stylish. On that day the wood which was composed of the chair was merely one board, and it was a soft wood. Its opening was far from the wire at the back, and only made of the wood. It turned out to be a board or a rattan wood near the curved surface. It was clear that the table was oiled on the surface. As for the price when I first bought, it was unexpectedly expensive. I did not very much think of its use in terms of time-honored practice. Other pieces of furniture were also all the same. If I happened to give this piece of furniture which I disliked to other people I might regret and deplore. From that time, I would never like to go to big stores again. My mind had indeed calmed down. I hardly bought anything at all and remember that the last receipt sent by one of the stores was only for one baht or the price of a coat botton or a cuff link made of brass gilded with gilt, for a fancy dress. In the New Year, people went shopping for what pleased them. I would look forward to it, but I waited. Sometimes the stores sent a receipt near the New Year, and I forgot it for many months.
At this time, the horse that I used to ride or gallop only waited around here and there. In case of a hurry, it merely trotted. The car that I got on and drove at very fast speed was the one that went very smoothly. I simply bought coats from the Chinese tailors , and they were not awkward or clumsy, but very chic. I knew how not to squander money, and be a mindful person, not to be a social climber. Any goods bought at the Indian stores could function as well. What was good was not its low price. At that time, I did not know how to make money or to earn a living, but I knew how to economize. This had helped people to save their income. If one leads a life of profligacy one will be in want all the time. Wherever one saves up some money, one can save ones own skin.
Dr. Cawvin had soothed me to understand things far better. If there be a good factor to help, it was the ordination. Certainly, there were some real requisites also. I was ordained as a novice some years ago, but did not go to see the prince - ordainer whether it be on the Lent or during other celebrations. When I had been ambitious, I merely turned my back on the wat. One night I had a dream that I went to see my prince-ordainer. He heartily welcomed me, and was a good conversationalist. Awake I was, his conversation in this dream impressed me a great deal. I wanted the welcome to be real, and would like to visit him, but I was away from him for a long period, and felt rather awkward. Slowly I found out the good way for my visit. There was a clock lantern with coconut oil and a gadget underneath the glass. The hour and minutes needles rose up from the gadget to the top of the lantern . The needle was for the bedroom and was just imported not long ago. It was a curio in my opinion. I humbly presented this to my prince - ordainer. It was a strange curio which somehow made me think of him. He spoke with me in a fascinating way like he did in my dream. After that, I had several chances to have the humble meetings with him. I became closer and need not look for a way to have a humble audience. Sooner or later I already became his favourite disciple. Afterwards I served and listened to him all the time. While having an audience, he spoke on worldly and religious matters and also on Buddha image and statute models. I received various note - books from him which I made a copy on.
Such humble meetings made me interested in verses, astrology and Dhamma books which he had already read.
I was also interested in verses, and I need no mentor, but I read a number of them already. Various versions were my cup of tea. I wrote some verses and stories, but never long ones, except those during my being ordained as a bhikku or monk. I also wrote on the royal ordination of his Majesty. It was a pity that during the royal ordination I did not witness the whole event. Sometime I did not hear the expression or saying of His Majesty the King and his prince-ordainer. Some of my writings on the event might be incorrect and therefore the revision was required, but I could not do it then. The reason for the writing was during the civil service, His Majesty knew that I was a favourite disciple of the prince-ordainer so he used me on various occasions. Once he graciously directed me to bring in his writings in verses on his desiring to be bhikku or monk. The missive had told his royal ordainer that if he wanted anything he should let his ordainer know about it. This led me to learn that His Majesty felt worried that the writings to the prince-ordainer were too abridged. I commented on this to him. At that time I was convalescing for 3 months and did not do anything of great interest. My writing on that matter was not serious, but my klongs or stanzas were somewhat good. When His Majesty wrote Abu Hassan in verses, he had the work printed and distributed each page to some 7 or 10 imaginative poets so they would send the corrections of each page for his discretion in another page before the real printing. We who were included were Prince Krom Devavongse Varopakarn and Prince Krom Phra Sommut Amornpan, who corrected them along with real imaginative poets such as Princess Krom Luang Voraseth Suda, Prince Krom Luang Pichit Prichakorn, Phraya Srisuntorn Voharn (Noi). We felt highly honored, and believed in our own sharp eyes. Some kloang patterns were erroneous. The names were provided in the appendix of His Majestys work. When I was ordained as a monk, he graciously directed me to help write some poems on the Thai chronicles and a eulogy to Prince Krom Phraya Bamrap Prabporapak for his royal funeral. This was the first time that as an adult I wrote stanzas or klongs.
When there were some religious
works, I was no longer interested in writing poems, Later on, I was absorbed in
writing only essays or comments since I had to use them quite often. In those
days, chanta or poems on metrical composition was difficult to write. My real
problem was that I did not have enough vocabularies. I wrote it when I knew the
Magatha or Pali language and could pen the mantra or incantation, but I did not
write long stories. The stanza was an incantation translated from Saratthaprot
on the charitable occasion of Satanaha (one hundred days) of the Prince Krom
Phraya Sudaratra Rajprayus, and a song in her honour by the students of
My study on astrology began with Khun Thepyakorn (Tap), starting from the calculating of the Thai calendar, which was a very difficult subject. Astrology and forecast had then been one inseparable subject which became a wrong course. We emphasized only the forecast, and the teaching had been an error and omission. There was no explanation on the affairs of the astrology on the calendar. Even the names such as the counting of the years, lunar months, the counting of the days altogether and other things, what did they actually mean? Why was the counting of the years set up? Why should there be a different segment? What did a House degree and minutes mean? What was the different orbit of the Sun and the Moon and other planets? What was called the Median and zodiacal calculation of the earth and the other planets? In the texts, if we did the counting of the years, we should set it up like that, and should do as the calculation provided. We started with an auspicious day of a week in a year, inauspicious day, and doomsdays which had nothing to do with astrology but had something to do with the forecast. Each item was difficult to learn. I was not quite confident that all astrologers could explain its basic difference. Astrologers do not understand the meaning of fixed stars or planets well. Khun Thepyakorn (Tad) died while the study of astrology was on. Later on I learnt with teacher Pia when he was ordained and became venerable Phra Kru Palad Suvattana Sudkoon at Wat Rajpradit. I was determined to complete the calendars within that year. We had done quite a lot of work up to the zodiacal calculation or half of the whole thing. I was deeply involved in the study of pansa and later found astrology to be all nonsense since I did not really comprehend it . As for the forecast, my scope of knowledge seems to be nothing. My prince-ordainer had given some guideline, but I did not study it seriously. We had used this subject to some extent, and I did the revision of the astrological almanac for the prince-ordainer.
I studied the Dhamma only by reading as a background or by listening to the teaching of the prince-ordainer. He talked with me when His Eminence Somdej Phra Wanarat (Buddhasiri) at Wat Sommanas began to write on the subject of the Dhamma for circulation . The book used simple expressions , and was easy for laymen to understand. It helped broaden our scope of knowledge on the subject. If one would be interested in this , one would never be stiff bored. The Dhamma is a physical and mental conduct which is quite contrary to arrogance or vanity. It is a delicate subject. If we study the ultimate truth of the Dhamma, the five aggregates of mental properties, the three characteristics of existence :- impermanence incompleteness and non-self , the Four Noble Truths , and Dependent Origination in which we would be impressed. Our disposition is not to believe in anything easily, especially the speeches on the Dhamma which are often shrouded in being unreliable to some a extent. This made me catch my attention to the subject since I admired the Dhamma. I heard certain superior persons who objected to some expositions on it. I decided to use only reliable sources and got rid of the unreliable ones such as the expression of panning the gold from sand. What is most admirable is Kalammasutra or formula of ten beliefs, which teaches us not to believe in anything blindly, and to use our consideration as one of the sources. Our comprehension at that time was that of a modern Dhamma scholar. We were not dogmatic and believed blindly in anything . What was unbelievable was something that brazen people had put forward, and this was found to be a falsehood. But these people merely say they should reproduce it without thinking about the code that might be dhammic puzzles such as the Victory of the Tempter (Maravichai). They thought it was untrue, and they never figured it was a theme made up by the compassionate Buddha, who reviewed the whole matter with His goodness. I do not think I am a pedagogue on this at all.
My conjecture is that we should know the Dhamma on a comprehensive level and learn the words in the Pali language so that we could read the Pali Canon on our own , or else we simply read the translations or the stories which the writers may make it up. In those days the venerable Phra Priyatti Tham Tada (Piam) , my old teacher , had moved from his previous house in front of Wat Chana Songkram to a new place in Bang Bamru around Bangkok Noi canal. I could not study with him since Phra Pariyatti Tham Tada (Chang) was in front of Wat Rangsri Suthavas, which was not so far away, and he had been one of my teachers. I was asked to give a moral lesson, and had heard that to study with him we could learn the Magatha language on a more comprehensive level . We studied the language from the origins that is the Gajjayna Pakorn or miscellaneous part . The account of Bot Mala section was too narrow and I did not know the subject full well enough. We learnt the subject as comprehensively as possible , and we had studied the Bot Mala section , which was regarded the origins of this language. The primary grade was the topics for recitation or committal to memory. We studied this subject and its translations in order to understand the contents or the miscellaneous composition. Our teacher was not well-versed in it , but he could render its translation, though it befell us to understand the issue more properly . Finally, he gave us the ready made translation as well as Thai explanation ( or what was called Nissai Mool). The study was rather casual and careless and we found the texts were rough, even though it took us nearly 10 months to complete the works. This was a rapid learning , however. Usually we should study for two years, but we might notice that the arrangement in the text was very lengthy and overlapping. When it came to the context of each story in the Buddhist exegetical literature, it was quite compact for us. We only selected the best teachers to teach us the treatises. When studying the exegetical literature, we were quite perplexed. Before we began to use elementary course on the subject to define its nature , we found it was a real waste of time . The text was much easier and could be noticed and understood, and we could also translate on our own. This was why we chose the texts from Tripitaka , and asked Prince Krom Muen Narubal Mukhamatya, director-general of the Royal Institute, to help us. The treatises on Pali and Vinaya (rules and regulations or disciplines) were not difficult , and could also be read only in one sitting.
Since I came to this wat and learnt the Dhamma , I began to favour the monkhood much more . Quite a majority of us thought that to be ordained was not difficult. They simply humbled their mindful heart and that should be more than enough. When I was a kid I was afraid to be ordained again ; things seemed to be savorless wishy washy . We may decorate a room , but once our eyes are trained on it then we need to redecorate it . At that time I did not trust myself since I might leave the Order. To be a monk for a long time and leave the monkhood later is a sheer waste of time for laity in this world.
When I was seventeen Prince Krom Luang Prom Varanulak was ordained. In those days , Momchao (M.C.) Jaras Chom, his eldest daughter , was born when he was a monk. I took care of her and accepted her as my own child. During this occasion, I just saw her for the first time. It was my initial time to be involved in other people as an adult. I took great care of the baby until the father left the Order.
When Prince Krom Luang Prom Varanulak joined the civil service as a seamster at the time of His Majestys ordination. He prepared for the royal celebrations at Varopas Piman Palace at Bangpa-in island. His Majesty had graciously commanded me to look after the work of being a seamster of Prince Krom Luang Prom Varanulak such as making general flags and elephant flags. As for the decorations for this celebration , we could buy the flags, but finally we had decided to make them. I had never done the job , and was afraid that I could not catch up with the event, but finally I could keep up with it. His Majesty graciously said the expenses could be disbursed. I did not know the exact price of each cloth, and someone might be wary, so I decided not to disburse it. After all, the whole work was completed.
Later came the Coronation Day , and I was graciously granted a golden footed tray to put in the areca nuts with all the devices , one water goblet, one seal of Chulachomkhlao royal orders and decorations. Prince Krom Phra Sommut Amornpan was also graciously granted on Monday, twelfth lunar month, twelfth day of the waning moon, the Year of the Rat, the eighth year of the decade, the Minor Year or Era of 1234, corresponding to November 13th , B.E. 2419 (A.D. 1876), which was calculated on lunar system at the Ananda Throne Hall , and he had graciously been received a golden chest inscribed with golden Rachavadee design with the Seal of the Crown in the back on the Thai New Year royal celebration on Sunday, the 4 lunar month , 12th day of the waning moon , corresponding to March 8 of the same year. He was not very happy to have been graciously granted the golden footed tray. If His Majesty was still alive, he would provide it along with other royal children. I heard that I happened to be among those who were graciously granted on this occasion. When it came to our royal brothers, the granting had to be postponed according to the ages of the receivers. In those days that I was ordained , I was not a somebody . I merely said that to have graciously been granted was better than not to be. It must be remembered that I did not join the civil service. The Tutiya Chulachomklao or 2nd class decoration was quite commonplace. At that time they admired the merit more since the certificate of recognition also inscribed it more or less like the preremptory command to promulgate a department . As for the seals and decorations of the certificates of recognition, they verified that the persons should be awarded, but I had not directly joined the civil service, so my certificate was in a hopeless situation. We were happy that the Prince Krom Phra received the 3rd level Crown of Siam for being an interior decorator. The seals and decorations that one happened to be granted were also very special. Once graciously granted, I never had the opportunity to take a photograph of the event . Later on, when I became a senior monk or Elder, I knew that we did not feel like to receive these decorations, but it was the most appropriate time. I admired the people who did not desire to receive or got excited too much over the occasion.
Even though I more or less joined the wat and was ethical I had to put myself forward openly sometimes because of my familiarity with farang people and knowing their nature. Once a farang prince came here for the first time , I was graciously invited by His Majesty the King to entertain his royal guest at the banqueting hall during the royal dinner . His Majesty the King did not know that I already joined the wat and became ethical.
At the age of 18, His Majesty the King had graciously commanded me to join the civil service at the royal secretariat to take care of the Dika or supreme court rolls. In other words, I was the royal secretary on legal cases. In those days the courts were separate from each other according to each department (the Ministry of Justice was not set up yet). We had to report the rolls to His Majesty every month. The legal cases of the Supreme Court at that time arranged his royal discretion and decision at the appendices of the rolls. He signed his royal name, and the law then became official and enforced. If His Majesty did not graciously have a liking for the decision, he could revise the case. He intended to collect the rolls and set up a section with officials to take care of the matter. He graciously appointed me to do the duty , and I therefore joined the civil service on Thursday, eighth lunar month , Uttaravan constellation, the 2nd day of the waxing moon, the Year of the Ox, the nineth year of the decade, the Minor Year or Era of 1239, corresponding to July 12, B.E. 2420 (A.D. 1877) . The work that I did was that once the departments had considered that the legal matters should be graciously presented to His Majestys monthly roll, which he had graciously appointed us to take care of it. We collected in another piece of paper for His Majesty to understand that in one month altogether how many legal decisions and cases were left unfinished . If we looked at the rolls, we would understand that there were many loopholes or drawbacks in the legal trials. One department could take care of only a few cases . The department of city works only tried its few cases in a month. Finally, the legal decisions were only compiled in terms of cases for each month. Maybe, the judges or jury did not know how many cases there were . It was difficult for us , the collector of this roll, since here had been some controversy in this matter; the end-result of the number of each roll must also have the former and the latter cases. On the other hand, the Dika or Supreme Court decision collector must set His Majestys decision in order. Prince Krom Luang Pichit Prichakorn, President of the Supreme Court, read the rolls in presence of His Majesty , who was interested in this matter as we could see his royal signatures in the appendices . If he did not revise the case , he simply signed his name. We only copied it right away and sent the case to Prince Krom Luang Pichit Prichakorn, director general of the royal secretariat at that time. He then directed 2 clerks for us ; that is , Phraya Sri Suntorn Voharn or Mister Kamol and Mister Jirm who were our clerk trainees. While copying they missed some words or sentences and were slow writers. I was disturbed and found a way to keep the real contents intact. They used the original works , and it was quite a surprise that they were well educated , and finally never overlooked any sentences , and were fast writers. They could commit the conversation in a meeting to memory, and wrote it well. Finally they became secretaries to all ministers official meetings . Another surprise was that one of them got a son by the name of Phan . In the year of B.E. 2458 ( A.D. 1915 ), he is Luang Saraprasert . When this boy was young , he overlooked some words like his father used to do. His father left him in my care when he was a novice. When I became senior monk , I directed him to write some papers, but he never missed any words. He had been my secretary and a real imaginative poet. His nature is excellent and he may be highly recommended , but he gets better on his own. Phraya Srisunthorn Voharn belongs to my generation. It seems that he has learnt not too much from me , but he has a great respect, calling me his archan (teacher), and left his son in my care . As for the son or Luang Saraprasert , I may be regarded as his benefactor, which he also admits. I learnt legal cases when I joined the civil service. When listening to the witnesses, I might conjecture from the fact, truth , and justice , but I did not comprehend the broad outline since in those days when the departments had considered the matter , they submitted the whole thing to the jury to decide the issue concerning right or wrong. It was incumbent on Khum Luang Phra Kraisri Rachasubpabodee to impose a penalty or to dismiss a plaint. When the matter was at the Dika court, His Majesty decided the issue with no citing of the provisions. If he confirmed the prevailing provisions , it would be alright. But if he revised the matter it would be a primary cause . To understand legal matters might be of assistance since the old legal books were quite difficult to read. There were acts and announcements legislated in succession since the reign of King Roma IV, but they were scattered in disarray , and the manners of the legislators did not deserve merit. As for the new generation, there is only Prince Krom Luang Pichit Preechakorn who could revise the whole affair . If I happened to be more interested I might understand much better. My position was no more when they set up the Ministry of Justice. All legal cases were under the command of one minister. Even nowadays, the situation is still the same . The portfolio of the person who holds this rank is also a committee member of the Dika court and the chief of legal affairs at the Ministry of Palace.
In those days, monthly salaries were paid to those who joined the civil service , especially all officials at the royal secretariat received their stipends. Prince Krom Phra Devavongse Varopakarn and Prince Krom Phra Sommut Amonpan were officials before myself. I was the 4th official . There were no other princes until I was ordained to be a monk. Besides, there were officials at the royal scribe department holding the titles of Luang, Khun, and also clerks . I joined the civil service for 2 full years, but I was not paid my salary. I did not know whether His Majesty did not think of us or not. Even my own prince who became director general did not take the trouble to seek for it. But I merely received a more yearly salary by 5 chung or 80 baht , or a yearly salary of 35 chung as all the princes had already received . Those who graciously received monthly salaries got more yearly salaries. I was not ill at ease on this since I did the whole work with full loyalty and good feelings ; I was never paid a monthly salary , but I still nourished my grand - ma . My profligacy was shameful and came to an end. The civil service which I joined often had a lot of work to do while I had to go to wat and became more ethical.
After having joined the civil service , I accepted my situation that I did not have the time to be ordained as a monk . If such decision was made, I might have abandoned the civil service , and could be very self centred. In those days , the young men in Siam said mean thing on the monks that they were of no use or substance to the society even though they had been monks for a long time. They were slothful , simply ate and slept , so the society should not support them. I did not have that kind of opinion, and thought that monks who could do good were those who were private for themselves . There was nothing else but their own . We can not refuse the saying that the society should not support them , but they can be of tremendons benefit and vantage point to all society as well. They teach all people to be good and behave well . Besides, they are also interested in childrens learning , and are the midpoint between the people and the government. In those days , monks had been a real force and strength of this society. If this meditative absorption did not occur , I merely thought that to leave the civil service and be a monk was self - centered . But I still visited my prince - ordainer and studied the Magatha (Pali) language . My destiny might be a monk . One day , Prince Krom Phra Devavsngse Varopakarn teased me in presence of His Majesty that I was very ethical, but he did not chuckle, and treated the matter as a model . His Majesty even persuaded me to be ordained as a monk. I informed him that it might be improper to leave the civil service. He explained that if I happened to be ordained , it would be officially good to the civil service, and would not be considered that I left it. I was not diffident to be ordained, and His Majesty graciously told me not to worry too much about my grand-mother . She was too senile. I was not sure I could be ordained for a long time and I did not trust myself and my own behaviour . At that young age, I did not dare to tell His Majesty on oath that I would be a monk for good. I simply informed him that I might leave the Order after the first Buddhist Lent. If it was beyond that, there was no leaving the monkhood. He told me that after 3 Buddhist Lents he would confer me to the rank of Tang Krom or prince of higher designation . He quoted Prince Somdej Phra Porama Nuchit as an example. At that time, there were 4 princes that held this rank . I happened to be the 5th , which was beyond my thought , so I did not get worked up on that . One day , His Majesty graciously directed me to be a Krom ,which I shall explain later.
His Majesty the King knew full well that I was very ethical. Since then , he had been kind and gentle , and graciously commanded me to do civil service about religious matters. He directed me to inform my prince-ordainer that he would visit him and I should tell him his royal missive . When the newly erected Wat Nives Dhamma Prawat would be celebrated at Bang Pa in island , His Majesty directed me to supervise the engravement of different languages in the inscription stones , which included the Khom ( Cambodian or Kmer) language, inscribed by the craftsmen at Royal Institute and at court secretariat for the Thai writing. There were also engravers from the mint and the Ten Arts and Crafts Department . They did this beforehand and engraved it hurriedly so that the celebrations of the wat would be done in time. His Majesty had graciously directed me to do this sort of things until I became familiar with this service. I prostrated before His Majesty and informed him that I would be ordained as a monk.
|
